فاجعه ملی در ترکیه؛
ترکیه آب را به روی ایران بست!
دولت ترکیه مدعی است که هدف از این پروژه کاهش محرومیت منطقه‌ای به وسیله افزایش درآمدها و استاندارد زندگی است.
ساخت سد ایلیسو، در قالب یک پروژه راهبردی به نام گاپ، (به ترکی استانبولیGuneydoguAnadoluProjesi و به اختصار GAP ) صورت گرفته است. ایده اولیه چنین پروژه‌ای به سال ۱۹۳۶ باز می‌گردد. دولت ترکیه مدعی است که هدف از این پروژه کاهش محرومیت منطقه‌ای به وسیله افزایش درآمدها و استاندارد زندگی و همچنین افزایش ثبات اجتماعی و رشد اقتصادی و ایجاد شغل به ویژه در مناطق روستایی است. این پروژه ۹ استان ترکیه را دربر می‌گیرد که شامل آدیامان، باتمان، دیاربکر، غازی‌عینتاپ، کیلیس، سیرت، شانلی‌اورفه، ماردین و شرناق می‌باشد که در حوضه رودخانه‌های فرات و دجله و در میان‌رودان شمالی قرار دارند. آبگیری و افتتاح این سد در سال‌های گذشته با اعتراضات رسمی دولت ایران و عراق همراه بوده است و اکنون بعد از افتتاح آن باردیگر باید منتظر تبعات مخرب زیست محیطی آن باشیم.از ۲۳.۵ میلیون سکنه اطراف دجله، تنها ۱۵ درصد آن در ترکیه زندگی می‌کنند، ۷۹ درصد آن در عراق و شش درصد ساکن ایران هستند، اما با ساخت سد ایلیسو۵۶ درصد میزان آب ورودی به دجله سهم حوضچه پشت سد و از آن ترکیه می‌شود.
افتتاح سد «ایلیسو»
«رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه روز شنبه (۱۵ آبان) سرانجام سد بحث‌برانگیز «ایلیسو» را بر روی رود دجله افتتاح کرد. سدی که آبگیری و افتتاح آن در سال‌های گذشته با اعتراضات رسمی دولت عراق و ایران همراه بوده است، هرچند آن‌چنان که باید این اعتراضات از سوی دولت ایران پیگیری نشد و اکنون این سد مانده است و تبعات زیست محیطی، اجتماعی و چه بسا امنیتی که به ویژه مردم عراق باید منتظر آن باشند.ترکیه در پاسخ به دغدغه مقامات بغداد مدعی شده بود که سد مذکور مانع ورود آب به عراق نخواهد شد و صرفا برای تولید برق استفاده می‌شود. اما واقعیت امر روایت دیگری دارد، به طوریکه هزاران هکتار از زمین‌های کشاورزی پایین دست سد زیر کشت رفته‌اند.
مشخصات جغرافیایی و فنی
سد «ایلیسو» بر روی رود دجله در استان «ماردین» در جنوب شرق ترکیه ساخته شده است. عملیات ساخت این سد در سال ۲۰۰۶ و انحراف رودخانه دجله طی مراسمی در ۲۹ اوت ۲۰۱۲ آغاز شد و قرار بود که در سال ۲۰۱۴ کار ساخت آن به پایان برسد، اما نهایتا در فوریه۲۰۱۸ این امر اتفاق افتاد اما به دلیل اعتراض‌های محافل رسمی و غیر رسمی عراق، آبگیری آن تا نوامبر ۲۰۱۹ به تعویق افتاد.این سد یکی از ۲۲ سد و مخزنی است که ترکیه قصد دارد تحت پروژه عظیم «گاپ» بسازد. طبق راهبرد سدسازی ترکیه تحت این پروژه می‌بایست۱۴ سد بر روی رود فرات و هشت سد بر روی رود دجله ساخته شود. پروژه گاپ هرچند سابقه چندین ده ساله دارد اما به طور جد از سال ۱۹۸۰ از سوی دولت ترکیه پیگیری شده است.رود دجله که از رشته‌کوههای ترورس در ترکیه سرچشمه می‌گیرد پس از پیمودن۱۸۵۰ کیلومتر با رود فرات ادغام شده و به شط‌العرب و در نهایت به خلیج همیشه فارس سرازیر می‌شود. نکته قابل توجه اینکه فقط ۲۲ درصد طول رود دجله (۴۰۰ کیلومتر) در داخل خاک ترکیه قرار دارد و ۵۲ درصد (۲۴۰ میلیون متر مکعب) از آب ورودی به آن از منابع آبی ترکیه تامین می‌شود.
ایلیسو سه برابر سد کرخه گنجایش دارد
ایلیسو همچنین گنجایش۴۳ میلیارد متر مکعب آب یعنی سه برابر سد کرخه (بزرگترین سد ایران) دارد و پس از سد آتاتُرک دومین سد بزرگ ترکیه محسوب می‌شود و دولت آنکارا امید دارد که بتواند با استفاده از آن ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند.این سد در ۶۵ کیلومتری مرز عراق و با طول ۱۸۲۰ متر و به ارتفاع ۱۳۵ متر بزرگترین سدی است که بر روی رود دجله ساخته شده و عرض آن در قله ۱۵ متر و در پایه آن ۶۱۰ متر است و حوضچه پشت سد آن ۳۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد.
حسین آخانی، کارشناس محیط زیست در این باره به آفتاب یزد گفت:« ما بارها گفته‌ایم که مدیریت سازه‌ای در آب پاسخگو نیست. حتی کشورهایی هم که زمانی پیشرو صنعت سد سازی بودند مانند آمریکا تا به حال نزدیک به 2000 سد را تخریب کرده اند.ساخت سد آن هم به شکل افراطی که به طور مشخص ترکیه و ایران بر اجرای آن در خاورمیانه اهتمام ورزیده‌اند آسیب‌های جدی برای کل منطقه دارد. به دلیل اینکه ما کشورهایی که در این منطقه هستیم درست است که دارای یک سری مرز‌های سیاسی هستیم اما از نظر تاریخی همه ما به یک جغرافیای دینی، فرهنگی و اجتماعی تعلق داریم.خیلی از کسانی که الان در سوریه و عراق هستند در گذشته دور برادران و خواهران ما بودند و همین که دولت ما خود را موظف می‌دانست که برای بیرون کردن داعش به سوریه برود نشان می‌دهد که سوریه هم بخشی از قلمرو تاریخی، فرهنگی و دینی ما است. بنابراین وقتی که ما می‌خواهیم سدی بسازیم باید بدانیم که با ساختن سد عملا به جنگ آن وابستگی تاریخی می‌رویم. کسانی که زمانی زندگی، تمدن و تاریخ شان به جریان این رودخانه‌ها وابسته بوده است با ساختن این سدها متاسفانه همه هستی و نیستی خود را از دست می‌دهند. »
ساخت سد ایلسو تاثیرات مخرب خود را به جای خواهد گذاشت
وی ادامه داد:« از بعد کلان‌تر باید بگویم رودخانه‌ها شریان‌های حیاتی زیست بوم هستند که با ساخت سدها محکوم به مرگ هستند. وقتی که این شریان‌های حیاتی قطع شوند نه تنها زندگی میلیون نفر‌ها انسان‌ها بلکه زندگی آبزیان وابسته به رودخانه‌ها در خطر قرار می‌گیرد. از سوی دیگر در پایین دست این رودخانه‌ها وارد تالاب‌ها و دریاچه‌ها می‌شدند و این تالاب‌ها و دریاچه‌ها منشاء حیات، پایداری و ایجاد تعادل دمایی در کمربند خشک کره زمین که خاورمیانه در آن قرار دارد هستند. اما با ساختن این سدها متاسفانه ترکیه با این پروژه آسیب بسیار جدی به تمام مردمانی میزند که در پایین دست این سد یعنی در سوریه، عراق و ایران زندگی شان به جریان رودخانه‌ها وابسته است. ما هم تجربه این را داشته‌ایم که ریزگردهایی که در این کشور وجود داشته، هنوز هم وجود دارد و در سال‌های آینده شدت خواهد یافت. ساخت سدها فرقی نمی‌کند چه در ایران باشد چه در ترکیه تاثیرات مخرب خود را به جا خواهد گذاشت. آخرین موردی که من اخیرا پیگیری کردم ساخت سد چمشیر است که در رودخانه زهره در داخل مرز جغرافیایی کشور خودمان است. من در بازدیدی که از اینجا داشتم دیدم این سد شبیه سد گتوند است و متاسفانه در جایی ساخته می‌شود که رودخانه شور است و با ساخت این سد ما جریان سیلاب‌هایی که باعث حیات در دشت خوزستان هستند را تحت تاثیر قرار می‌دهیم.ما و ترکیه باید در این سیاست‌ها تجدید نظر کنیم. سدهای خارجی بیشتر باعث ریزگردها در ایران می‌شود ولی ما بیش از آنکه از سدهای کشورهای دیگر آسیب ببینیم با سدهای داخلی به کشور خودمان آسیب می‌رسانیم. »
مسعود امیرزاده عضو کارگروه آب و انرژی شورای تشکل‌های محیط زیست و منابع طبیعی کشور نیز در این باره به آفتاب یزد گفت:«متاسفانه ما علاج قبل از واقعه بلد نیستیم.بخشی از منابع آبی کشور ما متکی به منابع آب خارجی است. یعنی رودخانه از یک منطقه‌ای در یک کشوری شروع می‌شود و پایان رودخانه‌ها در کشور ما است. برخی از رودخانه‌ها مانند دجله پایان مشترک دارد که ما در پایان آن قرار گرفته ایم. متاسفانه همسایگان ما از جمله کشور ترکیه طی سالیان گذشته اقدام به تحمیل سازه به سامانه‌های آبی کرده‌اند و ما هم یک سکوت تاسف باری را نسبت به این سازه‌ها داشته ایم. کشور ترکیه روی رودخانه دجله و فرات سدهای متعددی را تاسیس کرده است. این دو رودخانه از سوریه می‌گذرند، وارد کشور عراق می‌شوند و در نهایت وارد یک منطقه تالابی بسیار وسیع در کشور عراق می‌شوند که یکی از مهمترین زیستگاه‌های زیست کره است. در قرن گذشته بعد از نابودی بخش مهمی از جنگل‌های آمازون مهمترین اقدام تخریبی زیست محیطی کره زمین را نابودی تالاب‌های بین النهرین است.
سد ایلیسو تیر خلاص به تالاب‌های بین النهرین است. از زمانی که این تالاب‌ها در قرن گذشته تحلیل رفت بعد از نابودی جنگل‌های آمازون بدترین فاجعه زیست محیطی قرن نامگذاری شد. عوارض این سد تنها عوارض زیست محیطی نیست بلکه دامن‌های اجتماعی هم دارد. به طوری که بخش مهمی از جنگ‌های داخی سوریه و اتفاقات تلخ آن جا ناشی از تنگ دستی اقلیمی بود و مشکلاتی که مردم آن منطقه به آن دچار بودند که تبدیل به شورش‌های اجتماعی شد.لذا علاوه بر ابعاد زیست محیطی ابعاد اجتماعی هم باید مدنظر قرار بگیرد.»
وی در پاسخ به این سوال که چاره این مشکل چیست، گفت:
«از لحاظ قواعد طبیعی رودخانه یک موجودیت زنده است که از یک فرازی شروع می‌شود و به یک پایانی ختم می‌شود. قاعده طبیعت می‌گوید که باید یک رودخانه از یک فراز آغاز شود و به یک پایان برسد و هیچ کسی هم حق ندارد مسیر رودخانه را مسدود کند. زیرا یک سری موجودات در طول زمان بر اساس وجود این رودخانه در مناطق پایین دست از رودخانه ارتزاق می‌کنند و وقتی در بالا دست رودخانه مسدود می‌شود حق ارتزاق آن‌ها ساقط می‌شود. علاوه بر این درست مانند آن می‌ماند که یک شریان حیاتی قطع می‌شود و آن مناطق پایین دست خواهند مرد. رودخانه هیچگونه مرز رسمی ما را به رسمیت نمی‌شناسد و این مرزها قرار داد بین ما انسان‌ها است و رودخانه باید به پایان خودش یعنی تالاب‌های هورالعظیم و خلیج فارس بریزد و وقتی این جریان قطع شود قاعده طبیعت مورد نقض قرار می‌گیرد. الان از منظر حقوق بین الملل هم این کار کار خلافی است. یعنی یک کشور بالادست به صرف بالادست بودن نمی‌تواند مانع جریان رودخانه شود. در این حوزه قواعد بین المللی وجود دارد و در موارد مشابه کشورهای بالادستی که این اقدام را انجام داده‌اند محکوم شده اند.بنابراین ما از لحاظ حقوق بین المللی هم متاسفانه دچار انفعال بوده‌ایم و علیه کشوری که نسبت به حقوق آبی کشورهای پایین دست، دست درازی کرده است، اقدامی نکردیم.»
امیرزاده ادامه داد:« زمانی که این حق آبه‌های تاریخی تالاب‌ها قطع شود ما دچار فقر اکوسیستم خواهیم شد. یعنی باید منابع آبی اکوسیستم به طور کامل و مرور زمان به آن واصل شود و وقتی این حق آبه‌ها قطع می‌شوند این اکوسیستم فقیر و فقیر‌تر می‌شود و به سمت نابودی می‌رود. بخشی از ریزگردهایی که در سال‌های اخیر درگیر آن‌ها هستیم ناشی از همین خشکیدگی تالاب‌های بین النهرین و هورالعظیم است. زمانی که تالاب خشک شود آن موقع است که ما با بحران‌های ریزگرد به طور جدی‌تری مواجه می‌شویم. در سال 1396 رئیس جمهور وقت این را به ترکیه اعلام کرد که سدسازی‌های شما در بالادست منجر به تحلیل اکوسیستم ما و دچار شدن به ریزگردها شده است. دولت ترکیه در آن زمان اعلام کرد که این دو اصلا باهم ارتباطی ندارد. کار دیگری که ما باید بکنیم این است که ما کارهای پژوهشی جدی باید انجام دهیم و سعی کنیم از ناظران و پژوهشگران بین المللی کمک بگیریم و نشان بدهیم که حتما این دو قضیه باهم ارتباط دارند. وقتی منابع آبی یک تالاب از بین رود آن اکوسیستم مرده تولید ریزگرد می‌کند. این هم کاری است که ما باید در راستای ممانعت از اقدامات دولت ترکیه انجام دهیم. این مورد نیاز به یک عزم جدی دارد و هر سه دولت سوریه، عراق و ایران باید سعی کنند دولت ترکیه را مجاب کنند که این اقدامات نهایتا موجب به تحلیل اکوسیستم می‌شود. البته در نهایت هم باید بگویم که نباید فکر کنیم که کشور بالادست از این قضیه منتفع خواهد شد. زیرا اگر کسی قانونمندی‌های طبیعت را رعایت نکند دود این موضوع به چشم خودش هم خواهد رفت. کما اینکه تاسیس سد ایلیسو در کشور ترکیه با مقاومت اجتماعی بالایی مواجه شد و مردم منطقه از آن انتقاد و نسبت به این اقدام اعتراض کردند. این سد کلی از آثارتاریخی ترکیه را نابود کرد و اعتراضات جدی را به دنبال داشت.همچنین در سال میلادی جاری خود دولت ترکیه اسیر آتش سوزی جنگل‌ها شد و بسیار زیان دید. وقتی دولت ترکیه به اکوسیستم خودش حمله می‌کند به دلیل دستیابی به منابع آبی بیشتر حتما در درازمدت به اکوسیستم خودش آسیب می‌رساند.»/ روزنامه آفتاب یزد
